مسیر بازآب

مسیر گردشگری بازآب

مسیر گردشگری بازآب نمایانگر برآورده شدن نیازهای انسان در ارتباط با آب است. این مسیر از دروازه کوشکنو آغاز می شود و سپس از آسیاب آبی کوشکنو ، مسجد فهادان، آب انباریوزداران و سنگاب آن، کارگاه رنگرزی،  مدرسه ضیائیه و بقعه دوازده امام می گذرد و در انتهای مسیر آب انبار کوشکنو و سقاخانه آن قرار دارند. این سازه ها نه تنها نیازهای فیزیولوژیک انسان را تامین می کرده اند که پا را از این مرز فراتر نهاده که احساس تعلق به فرهنگ آب، امنیت، احترام و خودشکوفایی را زنده نگاه می داشته اند.  

پیش درآمد : موزه آب یزد یا خانه کلاهدوزها

1: آسیاب کوشکنو

درست وقتی از دروازه وارد محله کوشکنو می شویم، در اولین کوچه درب آسیاب کوشکنو مشخص است.  اصالتاً این بنا متعلق به دوران متاخر اسلامی (صفویه تا قاجار ) می باشد و وجه تسمیه آن متاثر ازنام محله ایست که بنا درآن واقع است . این آسیاب در گودی 15 متری ازسطح زمین قرار دارد .  سنگ آسیاب را سنگ تراش از معادن محتلف یزد از جمله مهریز و اردکان تهیه می کرده است. سپس سنگ را با سختی فراوان به جایگاه اصلی خود در آسیاب ها، مازاری ها یا عصاری ها می بردند و با دوغاب آن را در جای خود محکم می کردند. سنگ آسیاب یکی از وسایل اصلی آسیاب هاست. این سنگ به سختی از کوه جدا می شده و سپس بر روی آن به کمک تیشه کار تراش انجام می گرفته و به آسیاب برده می شده است. این سازه تاریخی از نظر معماری ویژگی های منحصر بفردی دارد. این بنا یکی از آسیابهای ارزشمند استان است و حجم بالای دست کنده ها و نیز حجم بالای تنوره آسیاب نسبت به سایر تنوره ها و نیز واقع شدن در محل عبور دو قنات  اله آباد و زارچ از آن  آسیابی منحصر بفرد ساخته است.

- مسجد فهادان:

مسجد فهادان(جنگل) مربوط به دوره اتابکان است و در محله فهادان یزد قرار دارد. بطور کلی مساجد به عنوان محل تأمل و عبادت، در کنارعنصر حیات بخش آب، پدیدار شده اند، چرا که بدون آب، امکان ساخت و بهره گیری از آنها وجود نداشته است. وجود آب در مسجد علاوه بر تأکید بر این جنبه، شاید به قول مرحوم دکتر پیرنیا یادآور زیباییهای بهشت نیز باشد. آب سمبل پاکی و خلوص معنوی یک مسلمان است و مهم ترین جنبه معنوی آن دنیایی دیگر است که خالص و پاک و شفاف است و جسم قادر به گذر از آن نیست.

آب به صورت پایابی از قنات اله آباد در کنار مسجد فهادان قرار داشته است.  این آب برای وضو یعنی آخرین تطهیر قبل از نماز استفاده می شده است. امروزه پایاب مقابل مسجد پر شده است و روی آن با سنگفرش پوشانده شده و اثری از آن باقی نمانده است. هرچند هنوز وضوخانه و حوضخانه ای در مقابل مسجد وجود دارد که با توجه گفته اهالی محل قبلا از آب همان پایاب توسط افراد خیر برای وضو پر می شده است.

3- آب انبار و سنگاب یوزداران:

درست زیر بازارچه فهادان، آب انباری است که سنگابی در ورودی آن قرار گرفته است و در مقابل آن دکان رنگرزی قرار دارد.  در زیر بازارچه این گذر کهن، آب انباری کهنه با ویژگیهای چندی وجود دارد که آن را متمایز از دیگر بناهای آبی می کند: نخست: وجود سنگابی منقوش و کهن جلوی سردر آن که تنها در نزد آب انبار خواجه یزد دیده میشود. دو دیگر اینکه تقریبا تمامی راه پله بر خلاف دیگر آب انبارهای یزد در دل زمین کنده شده و آجرچینی ندارد و هم چون جویهای قدیمی شده است و سدیگر: وجود چهار بادگیر که دو به دو با هم مانند است. دو بادگیر آن چهارسویه و آجری و قفسه دار است و دو بادگیر دیگر خشتی و یک سویه و حفره دار است.

4- دکان های رنگرزی:

رنگین نمودن الیاف یا پارچه ها به کمک روش های قدیمی و کاملا سنتی را رنگرزی می گویند. این هنر در مغازه های رنگرزی انجام می گرفته است که به دلیل نیاز گسترده به آب در کنار آب انبارها و جوی ها و پایاب ها قرار داشته اند.

رنگرزی سنتی با وجود تفاوت هایی که در مناطق مختلف وجود دارد، دارای چارچوب مشخصی است. ابریشم یا پشمی که با مواد گیاهی رنگرزی می شود که دارای نوعی جذابیت و زیبایی است که به مرور زمان و بر اثر استفاده و قرار گرفتن در معرض نور و مواد قلیایی و ... نه تنها از ارزش آن کاسته نمی شود، بلکه به ثبات و درخشندگی آن نیز افزوده می شود. رنگ ها و روش رنگرزی سنتی حاصل تجربه مردمان سختکوش سرزمینی است که همواره با الهام از طبیعت به زندگی خود رنگ بخشیده اند.

5- پایاب مدرسه ضیاییه

مدرسه ضیائیه  به عنوان مدرسه علوم دینی شناخته که بانیان الحاقاتی از جمله کتابخانه برای طلاب، زاویه ای برای عبادت و چندین خانه برای سکونت مدرسان این مدرسه افزودند اما در ذهنیت عموم جامعه به زندان اسکندر معروف است. در تاریخ یزد و تاریخ جدیدیزدمذکورست که در اطراف مدرسه، خانه های عالی و بادگیرهای رفیع به توسط افراد آن خاندان ساخته شد. مدرسه ضیائیه دارای درگاه بلند و دو مناره مرتفع و باغچه مشجر پشت مدرسه) و پایاب در میان صحن بود و زاویه و کتابخانه و حمام، روبروی آن ساخته شده بود. مؤلف جامع مفیدی، زندان اسکندر (که همین بنای موجود باشد ) ومدرسه ضیائیه را جدا جدا و دو بنای مستقل معرفی کرده است. آبی که از پایاب واقع در حیاط می گذشته است به گفته اهل محل از قنات اله آباد بوده است(کتاب یادگارهای یزد، ایرج افشار) .

6- بقعه (قبه) دوازده امام

محله فهادان محل عبور چند قنات بوده است. قنات هایی چون اله آباد، زارج و صدری از این محل عبور می کرده اند. قنات اله آباد در محوطه روبروی بقعه دوازده امام با قدمت بیش از ۱۰۰۰ سال، در نزدیکی حسینیه‌ بزرگ محله‌ فهادان قرار دارد. مدرسه‌ ضیائیه که به زندان اسکندر نیز مشهور است، در مجاورت این بقعه به چشم می‌خورد. این بنای تاریخی که به‌دلیل سبک معماری و حضور کتیبه‌های ارزشمند موردتوجه پژوهشگران معماری قرار دارد. بدنه‌ بقعه دوازده امام یزد به‌صورت چهارضلعی است که به هشت‌ضلعی تبدیل می‌شود و گنبد روی آن قرار می‌گیرد. در چهار ضلع عمارت، گوشواره‌هایی وجود دارد که در داخل هر یک، درگاهی مخصوصی تعبیه شده است. روشنایی این بنای تاریخی از طریق پنجره‌های هر چهار قسمت بقعه تامین می‌شود. زیر کف گنبدخانه سردابی است که ورودی آن از طرف محراب بوده و اکنون مسدود است (پیرنیا،  1380). پیرنیا به استناد وجود یک زیرزمین برای گنبدخانه در گذشته و با توجه به وجود درگاهی در پشت محراب، احتمال می دهد که این همان درگاهی است که به سرداب راه دارد. با بررسی مجموع پژوهش ها بقعه دوازده امام، از آغاز آرامگاه و زیارتگاه بوده است که بعد ها با اضافه شدن محراب کاکرد مسجد نیز یافته است. در بررسی های محلی مشخص شد که دسترسی بقعه به آب از طریق پایابی که پشت ساختمان آن قرار داشته است انجام می شده است.

-7آب انبار و سقاخانه کوشکنو

این آب انبار که قدمت آن به دوران صفویه باز می گردد، در کوچه آب انبار کوشک نو در بازارچه واقع شده است.  این آب انبار چون دیگر ابنیه عمومی در مرکز تجمع تعبیه شده است. در شهر یزد هر محله حداقل دارای یک  آب انبار به تناسب جمعیت بوده است که توسط اهالی و افراد خیر احداث و وقف می شده است. آب انبار ها بناهایی بودند که به رایگان آب را در اختیار مردم قرار می دادند. در بیشتر موارد فرد خیر املاکی را وقف به تعمیرات آب انبار نموده یا درآمدی را برای تعمیرات آن مقرر می داشت. این آب انبار 56 پله دارد و سقف و بدنه آن از آجر است و طاق آن جناغی است. چهار بادگیر کوچک دارد و یک گنبد.  این آب انبار در مجاورت حسینیه کوشکنو قرار دارد و از این جهت دارای ارزش اجتماعی و فرهنگی فراوانی است.