اگر خواسته باشیم برای قنات، شناسنامه ای در نظر بگیریم، به یقین سرزمین پهناور ایران، مادر این سازه شگفت انگیز خواهد بود؛ زاینده این شیوه استحصال آب و پرورنده فنون مرتبط با آن. قنات، شیوه ای است محصول ذهن خلاق و زیبای دانشوران مجرب ایرانی که به موازات تاریخی قریب 3 هزار سال شکل گرفته، بالیده و به امروز رسیده است. بنابراین دور از انتظار نیست که سرزمین ایران توانسته چندین برابر شمار تمام قنات های سراسر دنیا این سازه شگفت را در جان خود جای دهد.

مطابق با آمار سال آبی 87 - 1386 منتشر شده توسط «دفتر مطالعات پایه شرکت منابع آب ایران»، 36888 رشته قنات فعال در جای جای کشور ایران پراکنده اند. مطابق با همین آمار، هر ساله رقمی معادل 6991 میلیون متر مکعب آب سفره های زیرزمینی به وسیله همین قنوات تخلیه و مورد بهره برداری قرار می گیرد. رقمی که اگر قرار بود با شیوه های امروزی، تخلیه و بهره برداری شود، مقادیر قابل توجهی انرژی الکتریکی یا سوخت فسیلی مورد نیاز بود که قطعاً خالی از تبعات زیست محیطی، آلودگی و تشویش اکوسیستم طبیعی نبود. حال این که تخلیه چنین حجم عظیمی از آب سفره های زیرزمینی به وسیله قنوات موجود، عاری از هر گونه تبعات منفی است.

بسیاری از دانشمندان، کاریز های ایران را در شمار شگفتی های جهان شناخته اند؛ پدیده ای که از ذهن خلاق و اندیشه پویای پیران و پدران ما برخاسته، تکامل یافته و گسترش پیدا کرده است. شواهد تاریخی، ناظر بر این حقیقت است که این شیوه بهره برداری بی بدیل از آب های زیرزمینی، از ایران به سایر نقاط دنیا، به ویژه مناطق خشک و کم باران، انتقال داده شده است. ایران، مهد تمدن کاریزی و استان یزد بنا بر ضرورت جغرافیایی خود، کانون نمایان این مدنیت است.

پیشینه کاریز های ایران را می توان در آثار به جای مانده از قنات های کهن در حریم قلعه های باستانی و مسکونی، تا 30 قرن پیش ردیابی کرد. در طول این قرون سپری شده، قنات ها با این که بخش عمده نیاز آبی کشور را تامین کرده اند، همواره به عنوان حافظ بیلان آبی، توازن سفره های آب زیرزمینی را نیز حفظ کرده اند. در حقیقت، نوسانات آبدهی قنات ها در دوره های ترسالی و خشکسالی، عامل اصلی در حفظ این توازن بوده است.

اما متاسفانه قرن اخیر، پیشانی نوشت دیگری را برای سفره های آب زیرزمینی و به تبع آن قنات های فعال ایران رقم زد. ورود تکنولوژی نوین که ابتدا به سیمای یک توان بی رقیب جلوه گر شد، به یکباره اذهان بسیاری را به خود متوجه نمود و مته های حفاری، موجد چاه های عمیق و نیمه عمیق بسیاری شد که بعضاً تا اعماق سفره های آب رخنه کردند. پمپ های مکنده در بستر زمانی کوتاهی، رمق سفره های آب را کشیدند و به ناگاه بحران افت شدید سطح آب های زیرزمینی، چهره خود را به تماشا گذاشت.

تعادل بیلان آبی سرزمین ها به هم خورد و سطح خاک با فقر آبی گریبانگیری مواجه شد. این البته زنگ خطر هشدار دهنده ای بود که توانست بار دیگر جایگاه نجیب فنآوری قنات را یادآور شود؛ فنآوری شگفتی که توانسته بود دوام و بقای شمار بسیاری از آبادی های دامنه های پایکوهی و پهنه های بیابانی ایران را ضمانت کند. آبادی هایی که قرن از پی قرن، استوار و زنده باقی مانده بودند رو به ویرانی و خشکی نهادند و کشاورزان با نگاهی لبریز از حسرت مجبور به مهاجرت و ترک زادبوم های سرسبز خود شدند؛ و به این شکل سامان اقتصادی و اجتماعی جوامع روستایی با تهدید شدیدی روبرو شد.

اگر چه این رخداد غمگنانه جایی برای ترمیم و جبران باقی ننهاد، اما سببی شد تا به فنآوری نجیب و آرام قنات، نگاهی دوباره شود؛ چشم ها شسته شود و قنات را جور دیگری تماشا کنند. بنابراین نیاز، عزمی ملی و کوششی کارآمد در بالا ترین جای جدول اندیشه شیفتگان و دلسوختگان منابع ملی و فرهنگی قرار گرفت و سر در جیب تفکر فرو بردند که چه سان می توان از بقایای زنده این منابع مطمین صیانت کرد؟ بدیهی است که نخستین پاسخ، تلاش برای حفظ قنات ها و اصلاح مدیریت بهره برداری قنوات دایر با انجام اقدامات لازم برای نگهداری و بهسازی کاریز ها و کسب اطلاعات به منظور شناخت دقیق آن ها بود.

تاسف مضاعف این بود که بسیاری از دانشوران تجربی این شیوه شگفت در پس بی ملاحظگی و شاید پنداری مبنی بر عدم کارایی، گوشه انزوا گزیده و از گرد قنات ها پراکنده شده بودند. این بود که ثبت و ضبط علم و تجربه گذشتگان که سینه به سینه به امروزی ها رسیده بود، نخستین اولویت این مسیر دشوار بود. زیرا گنجینه گرانسنگ دانش پیشینیان ما که در درازنای چند هزار ساله با کار و اندیشه هزاران انسان کوشا فراهم آمده است، در سینه بی پیرایه این دانشمندان بی نام و نشان چونان دُر مکنونی پنهان مانده بود؛ گنج بی بدیلی که در هجوم بی محابای تکنولوژی تعارفی قرن اخیر، دستخوش بی توجهی شده و یکان یکان با مرگ هر کدام برای ابد به خاک فراموشی سپرده می شد.

تصور مخدوش کم ارزش بودن کار مقنیان و در نتیجه زدودن انگیزه حفظ و نگهداری قنات ها منجر به خارج شدن حرفه مقنی گری از مدار امور اقتصادی و پایگاه اجتماعی شد و بدین سان فراز ارزشمندی از میراث کهن فرهنگی بر لبه پرتگاه نابودی قرار گرفت. این هجوم شتابنده تا بدان حد پیش رفت که جوان ترین مقنیان و استادکاران قنات در رده های سنی پنجاه تا شصت سال دیده می شدند و در میان نسل جوان، تمایل کمتری برای آموختن و به کار بستن دانش این افراد یافت می شد. بنابراین ضروری بود که تجربیات اندوخته این مردان کار و تلاش، بلافاصله و بی وقفه ثبت و ضبط گردد تا یکی از ارزشمند ترین دارایی های معنوی و علمی به نابودی نینجامد.

در نتیجه، بر آن شدیم تا تجربیات و اندوخته های حرفه ای خبرگان و استادکاران حاضر را با نهایت دقت و ظرافت گردآوری کرده و به صورت کتابی مرجع برای آیندگان به یادگار بگذاریم. در بررسی های اولیه دریافتیم که تجربیات گرانقدر استادکاران قنات، حاوی نکات فنی بسیار مهم و ارزشمندی است تنیده با مسایل علمی و مفاهیمی که امروزه در بحث کارشناسی آب مورد استفاده قرار می گیرد و از سوی دیگر، مسایل اجتماعی مختلفی نیز در کنار موضوعات مدیریتی قنات وجود دارد که لازم است آن ها را نیز از زبان استادکاران پیر و خبره شنید و ثبت و ضبط نمود.

دیگر این که فرهنگ واژگان قنات و قنات داری، خود حایز گستره وسیعی است که از لحاظ ملی، علمی و محلی نیاز به شناخت، آگاهی و همسان سازی برای درک و انتقال مفاهیم این رشته دارد. در نتیجه لازم بود آشنایی کافی از مفاهیم این واژگان حاصل گردد تا تشخیص صحیح و تحریر و نقل تجربیات، دچار خدشه و ضعف معانی نگردد.

بر این اساس، مصمم شدیم با در نظر داشتن موارد برشمرده، بکوشیم اثری با کمترین اشکال برای درج در اطلس دانش مطالعاتی آب و به عنوان سندی ماندگار و کتابی مرجع برای علاقه مندان و آیندگان و به ویژه کسانی که در مراکز آموزشی قنات در این زمینه تربیت خواهند شد باقی بماند.

در نتیجه، با آگاهی از این واقعیت ها، کار پژوهش و نگارش اندوخته های علمی و تجربی کارشناسان قنات در سال 1380 آغاز شد. حاصل این پژوهش در سال 1383 در سیمای کتابی منتشر گردید که استقبال دانشجویان، پژوهشگران، کارشناسان و خبرگان از آن، رضایت شادی بخشی را از دلمشغولی مخاطبان بیش از 3 هزار نسخه کتاب نسبت به فنون قنات و قنات داری برایمان به ارمغان آورد. اتمام چاپ اول کتاب و درخواست های مکرر علاقه مندان، اشتیاق مضاعفی را پدید آورد تا چاپ دوم با اصلاحاتی نظیر افزودن و شرح اَشکال و تصاویر در دستور کار قرار گیرد که خوشبختانه نتیجه آن پیش روی شما است.