گرمابه

همان گونه که از نام بنا بر می آید در گرمابه ،گرمی آب مهم است که سبب زدودن غبار از تن و جان بخشی است .در این بنای عام المنفعه همگان گرد هم می آیند و حیات بنا مستلزم هستی آب است .آب در گرمابه نسبت به دیگر بناهایی چون آب انبار ،یخچال و آسیاب به گونه ای متنوع تر و در ماهیت های متفاوت جلوه می کند .

اولین مکانی که آب در آن حضور می یابد حوضچه هایی است که بالاتر از سطح حمام و در تراز بام حمام است تا آب با فشار وارد حمام شود.توسط چرخ چاه، آب را از منبع (چاه – قنات) بوسیله گاو و از مسیر گاورو به حوضچه می ریختند. این حوض ها دریچه ای داشتند که با بازشدن آن آب ازطریق تنبوشه های سفالی وارد بنا شده و در حوض ریخته می شده است.

آب و فضای سربینه

حمام ها معمولا از سطح زمین پایین تر اند و با یک ورودی پیچیده و فضای میاندر ، ابتدا به فضای سربینه وارد می شوند. سربینه معمولا مرتفع ترین ،پرنقش ترین و روشن ترین فضای حمام است و آب در قلب این فضا است. آب در سربینه خنک است و تا گرم شدن راه باقی است ،از طرفی این فضا پس از ورودی بیرونی ترین بخش حمام و آب گرم در درونی ترین بخش حمام است .استفاده از آب سربینه برای شستن پا و مهیا شدن برای ورود به دیگر فضا هاست .در فضای سربینه شخص به تدریج به هوای حمام عادت کرده و برای ورود و خروج به گرم خانه آماده می شود. سربینه علاوه بر اینکه فضای رخت کن و برای ورود یا خروج از حمام بوده ، مکان تجمع مردم ،قلیان کشیدن ،گفتگو ،انتظار ،چای نوشیدن ،حنا بستن ،حجامت و ... هم بوده است .آب با قرار گرفتن در مرکز این فضا نقطه اوج توجه می شود . نورگیری این قسمت از فضا بر خلاف سایر قسمت های حمام زیاد و فضا پر نور است. نور فراوان این فضا از سقف و روشندان است وآب حوض با قرار گرفتن زیر این نور تلالو می یابد . نورگیری در فضای حمام دو گونه است ، از روشندان یا از جام .روشندان نورگیری برای دهنه های بزرگتر است که تهویه فضا هم از آن است ولی جامخانه تنها نور فضا را تامین می کند و امکان دید از بیرون به درون را هم محدود می کند. نور حمام در شب ،نور مصنوعی و از شمع یا پیه سوز و چراغ نفتی بود.ارتفاع سکوهای رختکن ،اشرافیت و دید بهتری به حوض فراهم می آورد.سکوها همچنین فضای پاک را از ناپاک جدا می کنند .فواره حوض سربینه طنین موسیقی این فضا است و به فعالیت هایی که در این فضا انجام می شود کیفیتی دیگر گونه می دهد .نقش آب در این فضا روح بخشی و زیبایی دادن است و آب در این فضا بیشتر غبار جان را می زداید تا تن. گاه در حمام ها سنگابی هم در وسط حوض سربینه است که آب آشامیدنی را تامین می کند.

آب و فضای گرمخانه:

آب در فضای گرمخانه بیشتر برای شستشو است وحضوری متفاوت از سربینه دارد .در گرمخانه چال حوض، حوض های با درجه حرارت های مختلف و خزینه آب گرم داریم . در خزینه آب بیشترین درجه حرارت را دارد و کل آب گرم مصرفی حمام را تامین می کند. استخر یا چال خانه هم گاهی ،هنگام نبود آب ،منبع اضطرای است. در اغلب حمام ها راه باریکی دور استخر برای رفت و آمد است و بزرگترین حوض در حمام ها همین حوض، که نیازمند آب فراوانی است ،که فواره هم دارد.آب چال حوض سرد است و به استخر بزرگی می ماند. تعدادی از حمام ها چال خانه دارند و تعدادی نه. چال خان گاه فواره هایی فلزی در ستون های دور تا دور چال حوض دارد . سیستم گرمایش در حمام ها: استقرار حمام در داخل زمین و سلسله مراتب فضایی از بیرون تا گرمخانه اتلاف حرارت را به حداقل می رساند.آب حمام ابتدا وارد خزینه می شده و تون (تیان – گلخن- آتشدان ) آب خزینه را گرم می کرده است .تون ،فضای تامین حرارت حمام است. حرارت تولید شده در فضای تون به دیگ (جنس از روی، مس ،قلع یا سرب است ) خزینه می رسید و آب خزینه گرم می شد.در برخی از حمام ها مسیر گاورو و دسترسی تون در یکجا قرار دارند. تون این حمام فضایی تاریک و پردود بود در حالیکه این فضا در برخی از حمام ها فضایی پر نور با سقفی بلند است.

سیستم گرمادهی آب در حمام انبار سوخت، تون، گربه رو ها و دودکش ها بوده است. سوخت حمام ها از خار بیابان، برگ خشک و فضولات حیوانی تامین می شده است. تون دسترسی و سوخت رسانی حرارت زیر دیگ خزینه را تامین می کرده است و گربه رو ها فضایی به اندازه نصف قامت انسان که در زیر گرم خانه بوده است. از گربه رو ها به دودکش ها راه بوده است. دود کش ها در دیوار گرم خانه بودند . دودکش ها هوای گرم شبکه گربه رو ها را به سمت خود می مکند و در سرتاسر کف گرمخانه پخش می کنند. در گرمابه ها آب در هر فضا حضور و ماهیت متفاوت به خود می گیرد که متعاقباً بر معماری فضاها اثر می گذارد، مثلا در فضای سربینه [فضای انتظار] جبنه زیبایی آب بر عملکرد آن ارجحیت می یابد و بدنبال آن فضا هم جلوه ای متفاوت به خود می گیرد. معمار حداکثر سعی خود را می کند تا با صدای آب ، نور ، مقیاس و شکل فضا، تاثیر ماهیت زیبایی آب در فضا را عیان کند.